ایران در تکاپوی بازیابی نقش خود در سوریه پس از اسد

سقوط رژیم بشار اسد در اواخر سال ۲۰۲۴ به دست ائتلافی از شورشیان به رهبری هیئت تحریر الشام (HTS)  ضربه‌ای جدی به ایران وارد کرد. جمهوری اسلامی ایران که دهه‌ها برای حفظ و تقویت حکومت اسد هزینه کرده بود، اکنون نزدیک‌ترین متحد عرب خود را از دست داده است؛ امری که فرمانده ارشد سپاه، بهروز اثباتی، آن را «شکستی بسیار بد» برای ایران توصیف کرده است.

در حال حاضر، حدود شش ماه پس از سقوط اسد، ایران و سوریه به‌طور محدود و محتاطانه در حال تعامل دوباره‌ هستند. دولت جدید سوریه به ریاست احمد الشرع معروف به ابومحمد الجولانی – لقبی که در زمان جنگ با حکومت بشار اسد و عضویتش در گروه های تروریستی از جمله داعش و القاعده به او داده شده بود – تمایل دارد روابط خود را با غرب، به‌ویژه ایالات متحده امریکا و فرانسه، گسترش دهد و به همین دلیل در روابط با ایران با احتیاط گام برمی‌دارد تا از تنش با غرب پرهیز کند.

ایران اعلام کرده است که هنوز عجله‌ای برای بازسازی روابط کامل دیپلماتیک با سوریه ندارد. محمد شیبانی، فرستاده ویژه ایران در امور سوریه، گفته است که جمهوری اسلامی در حال «نظاره و انتظار» است تا ببیند اوضاع تحت حاکمیت جدید چگونه پیش می‌رود. او همچنین بر لزوم ثبات سیاسی و مشارکت همه جناح‌ها در روند سیاسی سوریه تأکید کرده است. همچنین عباس عراقچی، وزیر أمور خارجه ایران نیز گفته است که برای از سر گیری روابط با سوریه عجله‌ای نیست و هر وقت زمان آن برسد روابط دو کشور مجددا به حالت عادی بازخواهد گشت.

تحلیلگران، از جمله باتو چوشکون، معتقدند که ایران در نهایت روابط رسمی با دولت جدید سوریه برقرار خواهد کرد، زیرا کشورهای رقیب منطقه‌ای ایران، مانند ترکیه و عربستان سعودی، اکنون شرکای اصلی دولت جدید سوریه شده‌اند.

موضع ایالات متحده امریکا نیز بر سیاست سوریه نسبت به ایران تأثیرگذار است. دولت ترامپ با تقویت روابط با ترکیه و شورای همکاری خلیج فارس و لغو برخی تحریم‌ها علیه سوریه، باعث شده الشرع از نزدیکی با تهران فاصله بگیرد تا چهره‌ای مثبت در نگاه غرب حفظ کند. روابط ویژه امریکا با سوریه زمانی بیش از پیش برجسته شد که احمد الشرع در ریاض و در جریان سفر رئیس جمهوری ایالات متحده امریکا با دونالد ترامپ، رئیس جمهوری این کشور دیدار کرد و در آنجا لغو تحریم‌های سوریه اعلام شد. در آن دیدار محمد بن سلمان، متحد استراتژیک و تجاری ترامپ و دولت او، نیز حضور داشت.

مارینا کالکولی، استاد روابط بین‌الملل در دانشگاه لیدن، معتقد است که ایران سوریه را تحت نفوذ ایالات متحده می‌بیند و به همین دلیل رویکردی محتاطانه در قبال آن دارد. با این حال، از نگاه الشرع، خصومت با ایران می‌تواند در بلندمدت، به‌ویژه برای روابط با عراق و لبنان، پرهزینه باشد.

ترکیه و قطر نقش واسطه میان ایران و دولت جدید سوریه را ایفا می‌کنند. از یک سو، این کشورها می‌خواهند از تبدیل سوریه به حوزه نفوذ ایران جلوگیری کنند و برای همین تلاش می‌کنند أوضاع را تحت کنترل خود داشته باشند، و از سوی دیگر، علاقه‌مندند که ایران کاملاً از معادلات سوریه حذف نشود، چرا که فکر می‌کنند حذف کامل ایران از معادلات سوریه در نهایت به سود هیچ کس، حتی خود سوریه، نخواهد بود. نگرانی‌های مشترک در مورد تجزیه سوریه، احتمال بازگشت تروریسم داعش که گفته می‌شود بر بخش‌های وسیعی از خاک سوریه در شرق این کشور نفوذ دارد، و نفوذ اسرائیل که عملا جنوب سوریه را اشغال کرده است و از برخی اقلیت‌ها ازجمله دروزی‌ها در برابر دولت کم‌توان احمد الشرع، حمایت می‌کند از جمله دلایلی است که این تعاملات را شکل می‌دهد.

در نهایت، تغییر چشمگیر در معادلات منطقه‌ای و روابط خارجی سوریه از زمان سقوط رژیم بعث آشکار است: ایران، متحد سابق دمشق، اکنون برای حفظ ارتباط با حکومت جدید به میانجیگری کشورهای سنی مانند ترکیه و قطر نیاز دارد، در حالی‌که این کشورها که زمانی دشمنان اسد بودند، حال به شرکای اصلی «سوریه جدید» بدل شده‌اند. در گذشته‌ای نه چندان دور، این معادله برعکس بود، در آن موقع این ایران بود که میان آنها با حکومت حاکم بشار اسد در دمشق میانجی‌گری می‌کرد و تلاش داشت روابط آنها را با دولت بشار اسد حسنه کند اما اکنون به نظر می‌رسد همه چیز عوض شده است و أمور در دمشق به أراده آنکارا و دوحه است.

منبع: ریسپانسییل استیتکرفت